Wie kent de spekkoek niet. Een iconische lekkernij, soms een ware delicatesse die bekend is bij iedereen die een band heeft met Indonesië. Het is een gebak met een historische achtergrond, een culinaire erfenis. Het bakken van spekkoek vraagt grote toewijding en aandacht, veel oefening, groot geduld en doorzettingsvermogen. Ervaring, nauwkeurige receptuur (soms van generatie op generatie overgedragen) en heel precies werken bepalen het resultaat. In Indonesië wordt spekkoek ook wel ‘lapis legit’ genoemd. In de omringende regio, zoals in Singapore, staat het bekend als ‘kueh lapis’.

Nationale Herdenking 15 augustus 1945

Vorig jaar 2022, organiseerde de Stichting Nationale Herdenking 15 augustus 1945 in samenwerking met het Indisch Maandblad Moesson een spekkoekwedstrijd. Er waren twee categorieën: Spekkoek van de Toko en Spekkoek van de Thuisbakker. Ons CIHC-teamlid Christopher Ng, fervente thuisbakker, gespecialiseerd in traditionele Chinese en Peranakan lekkernijen, werd met zijn verfijnde spekkoek de winnaar in de categorie Thuisbakkers. Als prijswinnaar ging Christopher met zijn spekkoek op de thee bij Thom de Graaf, voorzitter van de Stichting Nationale Herdenking 15 augustus 1945 en vicevoorzitter van de Raad van State. Hij heeft de winnende spekkoek met aandacht geproefd.

Kracht en uithoudingsvermogen

Over zijn spekkoek zegt Christopher het volgende:

Traditioneel werd spekkoek bij speciale gelegenheden gebakken in een houtskooloven. In de jaren ’70 van de vorige eeuw kwam de Britse “Baby Belling” oven op de markt, die in Singapore (nog steeds) als de enige geschikte elektrische oven wordt beschouwd voor het bakken van spekkoek. Helaas is dit model niet langer in productie.

Het is heel arbeidsintensief om spekkoek te maken, want het vereist eindeloos opkloppen van eieren en roeren van roomboter. In het verleden zonder elektrische apparaten was het eigenlijk een marathon van kracht en uithoudingsvermogen: men had meer dan een uur nodig om het eigeel op te kloppen met de hand. Het was dan ook een hele opluchting toen er elektrische mixers op de markt kwamen.

Vroeger was het mij nooit gelukt spekkoek te maken. Mijn vele pogingen in de jaren ’80 met verschillende (achteraf onjuiste) recepten mislukten steeds. Eind jaren ’90 probeerde ik het opnieuw nadat ik na jaren smeken het echte recept had gekregen van een oude tante die oorspronkelijk uit Tandjoeng Pinang in Riouw kwam. Haar ‘kueh lapis’, naar een recept uit Java, was legendarisch — verfijnd qua uiterlijk, smaak en textuur — echt iets bijzonders. Ze bakte alleen op bestelling voor kennissen vanuit haar thuiskeuken.

Het was een uitdaging haar spekkoek in Nederland te maken. Om te beginnen zijn de beschikbare ingrediënten anders dan die in Azië. Suiker bijvoorbeeld, wordt hier gemaakt van suikerbieten in plaats van suikerriet: de eigenschappen zijn anders. Het heeft mij door de jaren heen veel tijd gekost om de juiste soort (en van het juiste merk) ingrediënten te vinden voor de juiste smaak en textuur. Het weer in Nederland blijft de meest uitdagende factor. Er is een duidelijk verschil in temperatuur en luchtvochtigheid tussen Nederland en Singapore. Vaak is het te koud en dat heeft zijn weerslag op de verwerking van boter en eindresultaat. Het heeft een tijdje geduurd voordat ik begreep hoe ik mij moest aanpassen aan de weersomstandigheden. Het is elke keer opnieuw een uitdaging om spekkoek mooi te kunnen bakken; het blijft een leerproces.

Na meer dan 20 jaar ben ik erin geslaagd om de spekkoek van mijn oude tante op de juiste manier in Nederland te maken. De spekkoek bestaat meestal uit 22 lagen en het duurt drie tot vier uur van voorbereiding, bakken, tot het opruimen. Dit is exclusief de tijd die nodig is om boodschappen doen.

Bronnen:

Indisch Maandblad Moesson, juni 2022

Nationale Herdenking 15 augustus 1945 ‘Winnaars spekkoekwedstrijd bekend’, 27 juni 2022.

 Toko Ramee Nederland

Wij gingen in 1948 naar Nederland omdat mijn vader zijn studie economie in Rotterdam wilde afmaken. Terwijl mijn vader zijn studie economie afrondde, was mijn moeder ook zeer actief. Ze haalde haar diploma lerares-coupeuse. Toen wij in 1954 naar Amsterdam verhuisden ging mijn moeder meteen aan de slag en begon met een eigen confectieatelier. Daarvoor had zij overigens wel mijn vaders toestemming nodig omdat zij als gehuwde vrouw vóór 1956 “handelingsonbekwaam” was. Zij opende met haar vriendin Kwee Po Sian een eigen zaak aan huis op de Weteringschans. Daarnaast moest zij ook nog de zakenrelaties van mijn vaders importfirma in tabak uit Indonesië entertainen en wegwijs maken.

Spanningen

De spanningen tussen Nederland en Indonesië namen na 1957 steeds meer toe en uiteindelijk werden zelfs de betrekkingen verbroken. Het gevolg was dat het importbedrijf van mijn vader naar Duitsland moest uitwijken en wij stateloos werden. Naturalisatie was niet mogelijk omdat wij geen inkomsten meer hadden in Nederland. Met de zaak in Duitsland liep het mis omdat de Duitse zakenpartner van mijn vader zich meer bezighield met speculeren dan met de handelsfirma.

Gelukkig bedacht mijn moeder een alternatief. Met de nieuwe instroom van mensen uit Indonesië waren er meer ‘contractpensions’ gekomen. Particuliere eigenaren sloten met de overheid tegen een financiële vergoeding een opvangcontract. Het gezinshoofd moest 60% van het salaris afstaan voor kost en inwoning van zijn gezin. Ook in de straat waar wij later woonden, de Emmastraat, waren deze pensions.

Hollandse pot

Het was alleen Hollandse kost wat de pot schafte zodat kostgangers vaak zelf de gelegenheid kregen te koken. Voor haar winkel aan huis importeerde mijn moeder uit Indonesië kruiden, boemboes en kreteksigaretten. Zo maakte in menig contractpension de spruitjeslucht plaats voor de geur van trassi en kruidnagel.

Dankzij dit succes besloten mijn ouders een nieuwe winkel te beginnen. Er werd een locatie tegenover de Albert Cuypmarkt in de Ferdinand Bolstraat gevonden. Het was een kruidenierszaak geweest die de concurrentie tegen de opkomende supermarkten niet kon bolwerken. Mijn moeder moest daarom voor de vestigingsvergunning eerst het vakdiploma ‘kruideniersbedrijf’ halen. Mijn moeder noemde de winkel ‘Toko Ramee’ (rame=druk) ter herinnering aan de toko van haar ouders in Salatiga. Ramee was vooral een toepasselijke naam voor mijn moeder, altijd druk en actief bezig in de winkel en met mijn vader als steun en toeverlaat voor de financiën en de kassa.

Naturalisatie

Door de komst van zoveel mensen uit Indonesië was het geen probleem aan een goede kok te komen. Dankzij het succes van Toko Ramee was eindelijk naturalisatie mogelijk. Na 15 jaar in Nederland te hebben gewoond werden we in 1963 genaturaliseerd.

In het begin waren de klanten vooral mensen die nog een band hadden met Indië en wat buurtgenoten. Mijn moeder moest hard werken maar zocht ook steeds nieuwe uitdagingen. Zij hielp bij het opzetten van de ook nog steeds bestaande Toko Ramee in Delft en zij gaf advies bij het opzetten van een toko in Amstelveen. Na het 25-jarige jubileum van Toko Ramee werd de winkel voortgezet door mijn broer Kay Bing. Onze moeder bleef zeer betrokken bij de winkel. De winkel heeft sinds 1998 een nieuwe eigenaar, maar Kay Bing maakt nog steeds een aantal bijzondere en zeer populaire sambals. Zo blijven Toko Oen en Toko Ramee nog steeds verbonden met onze familie.

Oen Gay Lee, juni 2023

Dit is deel 2 van de Foto met Verhaal-serie: VAN TOKO OEN NAAR TOKO RAMEE. Deel 1 is een week eerder gepubliceerd en is hier te lezen!

Toko Oen Batavia

Het was 1991. Met het vliegtuig van Palembang naar Jakarta naderden wij de hoofdstad, toen mijn man van de rij achter hem de opgewonden vraag opving: ‘Zou Toko Oen nog bestaan?’. Enthousiast stootte hij mij aan en vertelde wat hij had gehoord. Het was een schokkend moment omdat ik me pas toen goed realiseerde dat ook ik nu terugging naar mijn geboortestad. De stad waar ik in 1946 geboren werd en die ik eindelijk zou weerzien. Vol emotie schoten de verhalen van mijn ouders over Toko Oen door mijn hoofd. Hoe mijn grootouders Oen Tjoen Hok en Liem Gien Nio in de jaren twintig in Yogyakarta met Toko Oen begonnen.

Succes

Toko Oen werd de plek waar niet alleen veel oud-Indisch gasten vol heimwee terugdenken aan het ijs of de Europese gerechten dat zij daar aten. Maar zo ontmoetten we ook in 1991 in de kraton van Yogyakarta een aristocratische maar tandeloze Javaan, die vol nostalgie opmerkte: ‘Toko Oen, biefstuk met brood, jah, om van water te tanden toch’. Dankzij het succes in Yogyakarta begon de familie ook met vestigingen in Semarang en Malang en tenslotte in Batavia, zoals te zien is bij de advertentie.

Toko Oen Batavia is verweven met de geschiedenis van mijn familie maar ook met een belangrijke periode van de geschiedenis van het land. Op de foto van november 1941 is Toko Oen te zien met een bord waarop alle vestigingen zijn vermeld. Voor het naast gelegen ‘Het woonhuis’ een met gras begroeid heuveltje. In verband met de oorlogsdreiging werd daar een schuilkelder ingericht.

Chung Hwa Hui

^{Foto 3: Chung Hwa Hui Tsa Chih 1938}

Vlak voor het uitbreken van de oorlog in Nederland was mijn vader, Oen Poo Kwie, in maart 1940 teruggekeerd uit Rotterdam waar hij economie studeerde. Hij was daar actief geweest in de Studentenvereniging Chung Hwa Hui.

Revolusi

Na zijn terugkomst in zijn geboorteplaats Salatiga logeerde hij soms bij zijn oom Oen Tjoen Hap om te kunnen paardrijden. Zo ontmoette mijn moeder, Oei Hwie Nio (Edith), haar prins op het witte paard. Na het huwelijk van mijn ouders in 1943 moesten zij in deze moeilijke tijd leidinggeven aan Toko Oen in Batavia.  De foto van oktober 1945 voor Toko Oen in Nederlandse geeft opnieuw een goed tijdsbeeld. Tijdens de Revolusi van 1945 houden soldaten van het K.N.I.L. vertegenwoordigers van de Republiek Indonesia aan terwijl Britse officieren tussenbeide komen.

 Midden in dat moeizame en pijnlijke dekolonisatieproces vertrok ik met mijn ouders en mijn oudere broer Kay Liat in 1948 naar Nederland. Toko Oen Jakarta bleef tot 1973 bestaan. Alleen Toko Oen Semarang bleef in het bezit van de familie. In 1991 konden wij nog een bezoek brengen.

Oen Gay Lee, juni 2023

De volledige foto is onderaan het bericht te vinden.

Mijn vader 冯尧阶 Fung Yao Kai, alias William Fung, werd in 1902 geboren in Dongguan, in de provincie Guangdong, China. Hij emigreerde met zijn ouders, broers en zus naar Nederlands-Indië.

Rond 1932 vertrok hij naar Nederland, op zoek naar een betere toekomst, nadat hij had gestudeerd aan een Hong Kong’se universiteit. Hij verbleef niet alleen in Nederland maar ging ook naar Frankrijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij weer in Nederland.

Na de oorlog opende hij Chinees-Indisch restaurant ‘Hong Kong’ in Smedestraat 21, in het centrum van Haarlem. Het was de eerste in zijn soort in deze stad. Hij kon Chinese koks en kelners werven voor het werk in het restaurant met Chinees interieur. Hij creëerde een exotische sfeer die de nieuwsgierigheid van bezoekers wekte. Hij was een slimme zakenman en adverteerde in de Nieuw Haarlems Courant. Bij de opening kreeg het restaurant een positieve recensie. Er werd gesteld dat publiek uit Haarlem niet meer naar Amsterdam hoefde af te reizen om te kunnen genieten van de nieuwe gerechten

Omdat Nederlandse burgers en soldaten in Nederlands-Indië de lokale gerechten hadden leren waarderen, ontstond er een toenemende vraag naar deze spijzen bij hun terugkeer naar Nederland. Sommige Chinese ondernemers zagen hun kans en zetten Chinees-Indische restaurants op. Mijn vader was één van hen.

Het begrip afhalen raakte later ingeburgerd in de Nederlandse samenleving en culinaire termen als bami goreng, foo yong hai, tjap tjoi, babi pangang en loempia werden bekende begrippen. Deze woorden behoren nu tot het Nederlandse vocabulaire. De maaltijden waren goedkoper dan die van Nederlandse restaurants. Bij speciale gelegenheden gingen Nederlandse gezinnen uit eten bij de Chinees, vooral in de jaren 1950-1970 toen de mensen bij de wederopbouw meer geld gingen verdienen. Tegenwoordig behoort de Chinees-Indische keuken tot het immaterieel erfgoed van Nederland.

In 1950 werd mijn vader teruggeroepen naar Indonesië om de ijzerfabriek te runnen die mijn grootvader had opgezet in Bandung. Hij liet het restaurant achter in beheer van een goede vriend.

In Bandung ontmoette hij mijn moeder, ze trouwden en stichtten een gezin.

In 1966 werd het hachelijk voor Chinezen, en mijn vader vertrok met mijn moeder, mijn broer en mij naar Nederland. Hij nam het beheer van het restaurant weer op zich.  Wij als gezin woonden op de tweede verdieping van het pand. De kok en kelner hadden elk een slaapkamer op de eerste verdieping, Mijn moeder bemande de bar, en mijn broer en ik moesten na school soms de borden wassen.

Fung Yao Kai was een getalenteerde man. Hij sprak naast Chinees ook Nederlands en Frans, wat hij had geleerd toen hij een tijd in Parijs had gewoond. Soms trad hij op als tolk in rechtszaken. Hij heeft als Chinees duidelijk zijn sporen nagelaten in de Nederlandse samenleving. Hij heeft het mede mogelijk gemaakt dat Nederlandse burgers uit eten konden gaan tegen een schappelijke prijs. Buitenhuis dineren was niet langer voorbehouden aan de rijken en welgestelden. Nadien verschenen er meerdere exotische restaurants op het Nederlandse culinaire toneel, zoals pizzeria’s en steakhouses, maar het Chinees-Indisch restaurant was er het eerst.

Suen-Ying Fung 冯舜英

Op deze foto staat Lie Ngo An, de grootvader van moederskant van mijn man Tjiook Tiauw Han. Hij is geboren omstreeks 1883 en overleden omstreeks 1956.

Grootvader Lie was van 1932 tot 1942 kapitein der Chinezen in Yogyakarta en draagt hier het uniform dat bij zijn functie hoort. De kapitein der Chinezen als hoofd van de Chinezen in een bepaald gebied of stad fungeerde als intermediair tussen het Nederlandse bestuur en de Chinese bevolkingsgroep.

Het is een foto zoals veel Chinese families hebben van een (groot)vader die Chinees officier was. Het is minder bekend dat dit ambtskostuum pas in 1908 werd vastgesteld.  Vóór die datum droegen Chinese officieren bij officiële gelegenheden de gewaden die Chinese ambtenaren van de Qing-keizer droegen.

Het instituut van de Chinese officieren ontstond in 1619. Hoewel Chinese officieren officieel werden benoemd door de gouverneur-generaal werd de behoefte aan een officieel ambtskostuum pas aan het einde van de 19^de eeuw gevoeld. Het ambt, waar vanaf de 17^de eeuw veel belangstelling voor was, had veel van zijn aantrekkingskracht verloren. Het werd steeds moeilijker om kandidaten voor deze functie te vinden. Eén van de belangrijkste oorzaken was het einde van de opiumpacht waardoor een belangrijke bron van inkomsten voor pachters, vaak Chinese officieren, wegviel. Het ambt was daarnaast onbezoldigd. Men verwachtte dat een officieel kostuum het ambt aantrekkelijker zou maken en hun autoriteit zou ondersteunen. In 1908 werd in het Staatsblad vastgelegd hoe een kostuum er uit moest zien.

Lie Ngo An draagt op de foto het groot ceremonieel kostuum voor een kapitein der Chinezen.

Het kostuum verschilde van dat van de majoor en de luitenant in de kostbaarheid en uitvoering van de versieringen van de zomen, het borduursel, het galon, de koorden en de knopen. Voor een majoor waren deze in goud uitgevoerd, voor een kapitein in goud en zilver, en voor de luitenant in zilver.  

Er waren diverse gedetailleerde voorschriften over de breedte en plaats van het borduursel, het galon en de gouddraad, de plaats en grootte van de knopen en welke emblemen op welke plaats moesten staan. Het kostuum vertoonde grote gelijkenis met dat van de ambtenaren van het Nederlandse en Inlandse Binnenlands Bestuur.

Patricia Tjiook-Liem

Bronnen:

Erkelens, M., The decline of the Chinese Council of Batavia, The loss of prestige and authority of the traditional elite amongst the Chinese community from the end of the nineteenth century until 1942, 2013, pp. 162-170.

Indisch Staatsblad 1908 no. 505.

Regerings-almanak voor Nederlandsch-Indië, 1932-1942.

In 2017 wordt in Amsterdam Toby Tjen geboren. Bij zijn geboorte krijgt Toby een zilveren beker met zijn naam erin gegraveerd. De familienaam Tjen (曾) duidt op een Chinese herkomst.  De naam moet een lange reis hebben gemaakt door de tijd en verschillende landen. In de beker staat ook een andere naam en een datum gegraveerd: Katy van Wely 29-6-1897 Malang. De beker staat symbool voor een ontmoeting tussen de Chinees familie Tjen en de Indo-Europese familie van Wely.

Tjen

Tjen Fa Sie is peperplanter in Meixian, in de provincie Guangdong. Hij komt uit een Hakka-familie. In 1870 vertrekt hij op uitnodiging van de Nederlands-Indische regering naar het eiland Banka om daar een peperplantage op te zetten.  Het wordt een bloeiend bedrijf dat door zijn zoon Tjen Ton Long wordt voortgezet als Fa Sie op hoge leeftijd terugkeert naar China.

De zoon van Ton Long, Tjen Djin Tjong, trouwt in 1910 met Tan Moy, dochter van Tan Joen Liong. Zij is net als de bruidegom telg van een vooraanstaande Hakka-familie. Haar vader is Kapitein der Chinezen en lid van de gemeenteraad in Bandoeng. Het is een gearrangeerd huwelijk zoals vaak de gewoonte was binnen de Chinese elite. Het echtpaar vestigt zich in Bandoeng. Ook Djin Tjong heeft al snel een vooraanstaande positie. Hij wordt aangesteld als Luitenant Officier der Chinezen en als wethouder lid van het gemeentelijk bestuur.

Hun zoon Pico Tjen Tjauw Min (曾 昭 民) – inmiddels de 4^e generatie in Nederlands-Indië -wordt in 1912 geboren. Hij krijgt een Nederlandse opvoeding. Hij gaat naar de Europese Lagere School, de middelbare school en studeert daarna aan de Geneeskundige Hoogeschool in Batavia. Vervolgens vertrekt hij met het artsendiploma op zak in 1939 naar Nederland om zich te specialiseren in Interne geneeskunde. Twee jaar later promoveert hij in Utrecht.

Van zijn plan om daarna terug te gaan naar zijn geboorteland komt het niet meer. De Duitse bezetting van Nederland en daarna de onafhankelijkheidsoorlog in Indonesië maken zijn terugkeer moeilijk, zo niet onmogelijk. Bovendien is hij in 1942 getrouwd met een Nederlandse vrouw. Hij zal altijd in Nederland blijven wonen. Hoewel de familie Tjen heel Nederlands georiënteerd is, wordt het huwelijk met een niet-Chinese vrouw binnen de Tjen familie niet direct met open armen ontvangen, het wordt zelfs afgekeurd.

Een van de kinderen van Tjauw Min is Tjen Li Swan. In 2017 wordt in Amsterdam haar kleinzoon Toby geboren. Hij is de 7^e generatie Tjen gerekend vanaf zijn voorvader Tjen Fa Sie die uit China vertrok.

Van Wely

Jacob Hendrik van Wely is in 1895 als bestuursambtenaar in Nederlands-Indië aangesteld. In 1870 in Batavia geboren als zoon van een Nederlandse bestuursambtenaar en een Soendanese vrouw, groeit hij op in Nederland en volgt in Delft de opleiding tot bestuursambtenaar. Daarna keert hij terug naar zijn geboorteland en trouwt met een Nederlandse. Als zij in 1897 een dochter krijgen noemen zij haar Katy en laten een zilveren geboortebeker maken met inscriptie:

Katy van Wely 29-6-1897 Malang.

Katy trouwt in 1921 met de Nederlandse Jaap Kunst, die zij heeft leren kennen toen hij met een muziektrio een tournee in Nederlands-Indië maakte. Kunst, opgeleid als jurist, vond een baan bij het Binnenlands Bestuur in Bandoeng en vestigde zich met zijn vrouw in die stad. Katy en Jaap komen dus te wonen in dezelfde stad als de familie Tjen Djin Tjong. De families zullen elkaar niet gekend hebben. Niet alleen omdat ze in verschillende delen van de stad wonen maar ook omdat de afstand tussen de verschillende bevolkingsgroepen groot is. Toch is het niet onmogelijk dat wethouder Tjen de ambtenaar Kunst in de wandelgangen van het gemeentehuis van Bandoeng wel eens is tegengekomen.In 1934 gaat Katy met haar man en drie kinderen waaronder dochter Sjuwke met groot verlof naar Nederland. Het gezin zal niet meer terugkeren, aangezien de baan van Jaap bij het Binnenlands Bestuur wordt opgeheven vanwege bezuinigingen.

Vele jaren later kruisen de levens van de familie Tjen en van Wely elkaar weer. De achterkleinzoon van Djin Tjong en de achterkleindochter van Katy komen elkaar tegen in Amsterdam, worden verliefd en gaan samenwonen. In 2017 wordt hun zoon Toby geboren. Zijn overgrootmoeder Sjuwke, de dochter van Katy, geeft Toby een bijzonder cadeau. Hij krijgt de 120 jaar oude geboortebeker van Katy waarin nu ook de naam van Toby en zijn geboortedatum zijn ingegraveerd:

Toby Tjen 4-8-2017 Amsterdam

Clara Brinkgreve

Clara Brinkgreve is historicus en tekenaar en de ene grootmoeder van Toby. Zij heeft het kinderboek Toby en de zilveren beker geschreven en geïllustreerd. Het boek is een coproductie met Tjen Li Swan, de andere grootmoeder.

Het boek is per mail te bestellen bij clarabrinkgreve@gmail.com 

De kosten zijn € 15.- plus verzendkosten.

Mijn moeder heet in het mandarijn Chen Mulan (陈慕兰). In het hokkien is haar naam Tan Bor Lan. Zij werd op 14 januari 1923 in Palembang, Indonesië geboren. Zij bezocht een Chinese middelbare school in deze stad en behaalde in 1938 haar diploma.

Het is opmerkelijk dat dit diploma uit 1938 (grotere versie is onderaan te vinden) werd voorzien van een zegel van het Consulaat van de Republiek China in Palembang. Dit heeft te maken met het feit dat toentertijd kinderen van een Chinese vader door de Republiek China als Chinese staatsburgers werden erkend en dat de Republiek Chinese scholen in Nederlands-Indië financieel ondersteunde. De Hollands-Chinese scholen waren alleen toegankelijk voor de elite en waren voor gewone Chinezen meestal te duur. Dit heeft de ideeën in de Chinese gemeenschap gesterkt om hun eigen scholen in Nederlands-Indië op te zetten. Deze Chinese scholen moesten wel aan de eisen voldoen die door het Consulaat van de Republiek China werden gesteld. Daar stond erkenning en financiering tegenover.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de scholing van mijn moeder onderbroken. Zij heeft mij verteld dat zij grotendeels in huis verbleef, uit angst dat Chinese meisjes op straat door Japanse soldaten zouden worden ontvoerd.

Mijn grootvader Tan Ee Leong was overtuigd van de voordelen van tweetalig onderwijs en Engels-Chinese scholen waren waarschijnlijk meer toegankelijk dan de elitaire Hollands-Chinese scholen. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd zij toegelaten tot de Engels-Chinese School (Anglo-Chinese Girls’ School) voor meisjes in Penang, Maleisië. In 1946 slaagde zij voor het Senior Cambridge Examen. Ondertussen verbleef de rest van haar familie in Shanghai waar haar vader verder werd opgeleid voor zijn werk bij een Chinese bank.

In 1947 werd mijn moeder herenigd met haar ouders, broer en zusters. De familie vestigde zich in Singapore.  Mulan was goed opgeleid en later werd zij juffrouw op een kleuterschool.

Vertaling van het Chinese diploma:

Diploma

De leerling Tan Bor Lan, plaats van herkomst district Yongchun in de provincie Fujian, leeftijd 17 jaar*, heeft de hele opleiding aan de driejarige onderbouw van onze middelbare school voltooid en heeft zich op grond van haar rapportcijfers gekwalificeerd voor dit diploma.

YAN Yingqing, directeur van de Chung Hwa (Chinese) Middelbare School van Palembang.

Datum                                  : Juli 1938 (17e jaar van de Republiek China)

Ronde stempel                  : Chung Hwa School te Palembang.

Zegel in het midden         : Chung Hwa (Chinese) Middelbare School van Palembang

Zegel links                           : Het Consulaat van de Republiek China te Palembang

*Dit kan een weergave van de leeftijd zijn conform de traditioneel Chinese manier van tellen waardoor er sprake kan zijn van een verschil van een of twee jaar

* Namen van personen en plaatsen zijn gespeld volgens de Hanyu Pinyin transcriptie, behalve indien de authentieke spelling in Latijns alfabet bekend was.

Door Suen-Ying Fung

Met dank aan Jos Hu voor de vertaling van het Chinese diploma Voor meer informatie over het Chinese onderwijssysteem in Nederlands-Indië: Patricia Tjiook-Liem, Chinezen uit Indonesië – De geschiedenis van een minderheid. Walburg Pers, Zutphen, 2022.

Apotheker, maar vooral kunstenaar

Mijn vader, Oey Tjeng Sit, werd geboren terwijl de vulkaan de Kloet (Gunung Kelud) kilometers verderop massa’s lava uitbraakte als om het heugelijke feit gepaste eer te bewijzen. Zijn moeder, Go Im Nio,  had hem in haar armen terwijl ze de onheilspellende asregen aan de horizon in het oosten waarnam. Zijn vader was Oey Joe Wan die eind 19e eeuw vanuit Amoy (nu: Xiamen), Fujian naar de vruchtbare archipel was vertrokken. Op Java aangekomen, arriveerden tegelijkertijd de eerste automobielen die een spectaculaire opmars zouden doormaken, ook op het uitgestrekte eiland. Als slimme handelaar begreep Joe Wan de enorme toekomstmogelijkheden van het vervoermiddel  en begon een handel in tweedehands auto-onderdelen. De moeder van Sit was een gewiekste handelsvrouw en dreef een winkel waar van alles te koop was, ‘van sarongs tot zoutbriketten’ zoals Tjeng Sit zich later herinnerde.
Mijn vader werd geboren in het Jaar van de Draak. Tjeng Sit betekent: Helder Solide.

Door het ontbreken van een burgerlijke stand voor Chinezen is zijn precieze geboortedatum niet bekend, maar volgens de Chineze jaartelling is hij geboren tussen 3 februari 1916 en 23 januari 1917. Wanneer een van zijn broers hem laat inschrijven op de lagere school noemt hij de eerste de beste datum die hem invalt: 17 maart 1917. Deze datum klopt dus zeker niet want een moeder van een Drakenkind zal zich niet vergissen in een astrologische jaar. Iemand die in het drakenjaar geboren wordt is vrij: zo wordt Sit ontheven van de plicht voor zijn ouders te zorgen en kan hij later naar Nederland vertrekken om te studeren.

Er werd thuis Javaans gesproken maar het was de Chinese cultuur van zijn vader die zijn opvoeding bepaalde. De kinderen bezochten naast de Hollands-Chinese School de Chinese lagere school. Op deze school kreeg hij lessen in de Chinese calligrafie, filosofie, religie en taal. Hier raakte hij voor het eerst geboeid door de vrolijke verhalen van de Chinese schrijver Wu Cheng’en (1500-1580) over de komisch, absurde lotgevallen van een aap die de Chinese volksziel personifieert. Het verhalenboek ‘Monkey’ zou hem zijn hele leven blijven fascineren door de lichtvoetige en speelse filosofische toon. Het vermijden van loodzware ernst omschrijft hij later, gevraagd naar het belang van zijn Chinese achtergrond, als typerend voor de Chinese mentaliteit.

In 1938 vertrok mijn vader naar Nederland waar hij farmacie ging studeren. Door het uitbreken van de oorlog duurde zijn studie maar liefst twintig jaar. Daarbij kwam dat hij eigenlijk meer belangstelling had voor beeldende kunst dan voor farmacie. In 1958 opende Apotheek Oey de deuren aan de Prinsengracht nummer 128.

Mijn vader bracht een groot deel van de dag door in de apotheek met farmaceutische bezigheden, tenminste, dat dacht ik. In werkelijkheid dronk hij vooral koffie, lunchte (nasi goreng), dronk witte wijn met zijn vrienden en rookte Gauloise-sigaretten zonder filter. Ook de wachtende klanten op de houten bank leverden hun bijdrage aan het geurenspectrum van apotheek Oey met een vers gestopte tabakspijp, Chanel nr. 5 van de dames van de Keizersgracht, een stinkende wond of een ongewassen hemd. De stomende kolenkachel maakte het mengsel van essences, geuren en walmen compleet. 

Later zou mijn vader de etalage van de apotheek gaan gebruiken voor het tonen van kunst, grafiek, installaties en performances. Apotheek Oey was in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw een markante plek in Amsterdam: een zaak waar arm en rijk hun pillen kwam halen. Een plek ook waar kunstenaars, wetenschappers, wereldreizigers, hoogleraren en communisten mijn ouders kwamen bezoeken. Apotheek Oey werd een begrip in de Jordaan: een gezellige buurtapotheek met in de etalage onbegrijpelijke dadaïstische kunst van Tjeng Sit.

Na de sluiting van de apotheek in 1980 kon de toonbank in gebruik genomen worden als werktafel waar hij honderden collages en tekeningen zou maken. Apotheek Oey had eindelijk zijn definitieve bestemming gevonden.

René Oey, Amsterdam 2022

Bron: René Oey ‘Apotheek Oey’ van René Oey’ Amsterdam Uitgeverij de Vita 2020.
www.uitgeverijdevita.nl

Mijn vader, Oey Tjeng Sit, is volgens zijn paspoort in 1917 geboren in Poerwokerto, Midden-Java. Hij groeide op in een groot huis dat onderdak bood aan een mix van nationaliteiten, talen en culturen. Zijn moeder, Go Im Nio, beheerde met haar oude moeder een huisaltaar met Javaanse heiligenbeelden en geheimzinnige relikwieën. Zijn vader, Oey Joe Wan, moest daar niet veel van hebben. Hij was een zelfmade man van de nieuwe wereld die geloofde in vooruitgang en de handel en niet in huisaltaren voor huisgoden en stille kracht. Verder was de woning en de nabije omgeving vol met grote, kleurrijke en luidruchtige dieren. Het leek wel een tropische dierentuin waar Tjeng Sit in opgroeide. Zijn beide ouders werkten de hele dag en hij bracht als jongste kind zijn dagen vaak alleen door. Maar dieren waren er des te meer en zij werden zijn beste vrienden.

Jager

Tjeng Sit had een oom, Oey Joe Pian, die jager van beroep was. Deze oom leverde regelmatig levende wilde dieren aan voor de fauna van de familie Oey. Joe Pian was een indrukwekkende man met een zachte stem waarmee hij de meest fantastische verhalen vertelde. Hij beheerste de Kung Fu vechtsport die hem in staat stelde zich zonder moeite in het oerwoud te handhaven. Hij kon snel opzij springen als bijvoorbeeld een zwijn recht op hem afstormde. Hij schreef zijn naam op een manier die niet Chinees overkwam. Voor de naam Oey was een J aangeplakt. Die stond voor Jezus. Daardoor begreep men dat hij gedoopt was. Het maakte weinig uit want in het dorp was hij een held.

Val

Op de foto uit 1925 staat Oey Joe Pian afgebeeld als jager met een zojuist gedode luipaard die door twee dragers aan een stok gebonden wordt getoond. Een andere keer werd hij achternagezeten door een woeste buffel die het op de vluchtende Yoe Pian gemunt had. De enige plek waar hij zich veilig kon verstoppen was in een valkuil die hij zelf had gegraven om weer andere jungledieren te vangen. Daarin verborg hij zich terwijl de buffel stampvoetend de stevigheid van de val beproefde. Gelukkig was de val niet erg goed gemaakt, want de takken waren sterk genoeg om de buffel buiten te houden. 

Tjeng Sit was later dol op katten. Misschien is deze liefde voor katten ontstaan in zijn vroege jeugd.

René Oey, Amsterdam 2022

Bron: René Oey ‘Apotheek Oey’ van René Oey’ Amsterdam Uitgeverij de Vita 2020.
www.uitgeverijdevita.nl

Mijn naam is Chen Youli (陈有理) maar mensen kennen mij als Kuk. Mijn voorouders zijn lang geleden uit China naar Indonesië geëmigreerd. De familie was al meer dan 5 generaties in Indonesië toen ik werd geboren. Ik ben geboren in 1950 in Surabaya. Bij mijn geboorte kreeg ik de naam Tan Joe Li. Mijn ouders zijn ook in Indonesië geboren. Mijn vader, Tan Tjing Wie (陈曾唯) in 1912. Mijn moeder, Tan An Nie (陈安尼) in 1917. Zij is ook bekend als Anny Tan.

Mijn beide ouders studeerden voor de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Mijn moeder studeerde wiskunde in Utrecht, mijn vader economie in Rotterdam. Mijn vader was in de jaren dertig heel actief in de Chinese studentenvereniging Chung Hwa Hui Nederland. Hij zat in de jaren 1937-1939 in het bestuur en behoorde tot de linkervleugel. Mijn ouders hebben elkaar leren kennen in de Chung Hwa Hui. Ik ben dus geboren in een intellectuele familie.

In 1939 zijn ze teruggegaan naar Indonesië en daar getrouwd. In januari 1961 zijn mijn ouders met mij, mijn broer en jongere zusje uit Indonesië vertrokken naar Xiamen in de provincie Fujian in China. Mijn vader is in 1994 overleden, mijn moeder in 2007. Ik woon nog steeds in Xiamen. Ik werk nu voor de Overseas Chinese die op zoek zijn naar hun ‘roots’ in China.

De volgende vier verhalen gaan over de verschillende periodes in het leven van mijn ouders en van mij. Lees hier het eerste verhaal en tweede verhaal.

Youli (Kuk) als landarbeidster: een periode om nooit te vergeten
Door de Culturele Revolutie in China waren de scholen van 1966 tot 1969 gesloten. De studenten van
de middelbare- en hogescholen konden niet meer verder studeren. We werden door Voorzitter Mao
Zedong naar het arme landbouwgebieden gestuurd.
In mei 1969 ben ik met 6 studenten van onze school naar het dorp Zhang Feng gestuurd dat tussen
de hoge bergen in het westen van de provincie Fujian lag. Gelukkig kregen we wel twee begeleiders
mee.
We namen eerst de trein naar stad Longyan en daarna gingen we vroeg in de ochtend om half zeven
verder met een vrachtauto. We stapten om 16.30 uur uit in dorp Linfang. Oh, ik schrok mij dood. Er
bleek geen autoweg naar ons dorp Zhang Feng te zijn. We waren moe en nerveus en we moesten ons
haasten. We liepen 2,5 km langs een kleine bergweg naar het dorp. Oudere mensen hielpen ons
door de bagage op te halen. Uiteindelijk kwamen we aan op het plein voor het
brigadehoofdkwartier. Nadat onze begeleiders terug waren gegaan, leidden de kaderleden van de
brigade ons naar de plek waar we zouden wonen en namen ons daarna mee naar de boeren om te
eten.
De boeren uit het dorp hadden nog nooit mensen uit de steden gezien. We werden als een soort
beesten in de dierentuin bekeken, en wij zagen hen als een soort primitieve inboorlingen. Iedereen
was nieuwsgierig naar de opgeleide jongeren uit de stad maar ze waren heel vriendelijk en
enthousiast.

De eerste (angstige) dag
Die eerste avond bespraken we, drie meisjes, dat we samen naar de publieke wc zouden gaan. We
liepen 3 of 4 minuten in het donker met zaklampen naar het toilet. Wah! We schrokken. Het bleek
dat er twee hurktoiletten waren, en de mannen en vrouwen niet waren gescheiden. Je kan zo maar
elkaar door de bamboemuur begluren en lekker met elkaar babbelen. De deur was maar halfhoog en
je moest hurken op twee lange planken naast elkaar. De boeren gebruikten geen wc-papier maar
kleine stukjes bamboe om hun billen schoon te maken. Gelukkig was het ‘s nachts zo donker dat we
de maden niet zagen die in de beerput bewogen.
We moesten ons aan ons nieuwe leven aanpassen. We hebben later zelf een badkamer laten maken.
De boeren waren erg hartelijk en lief voor ons. Wij kookten voor onszelf en wij kregen heel veel
groenten cadeau van de boeren. Later hebben we de boeren geholpen met stroom aan te leggen.
Een paar studenten gaven ook les op de lagere school in het dorp. Wij plantten zelf groenten, hielden
kippen, eenden en zelfs varkens.

Ik heb daar twee en een half jaar moeten werken. Het was heel zwaar voor mij. Ons dorp had geen
autowegen, geen waterleiding, geen elektriciteit. De huizen hadden ook geen toilet. We moesten
alles doen in een houten-emmer in de slaapkamer. De boeren zelf hadden thuis ook geen badkamer. 
Het was ook een pijnlijke periode van training. We woonden met z’n zessen in hetzelfde gebouw.
Beneden was onze keuken. De eerste keer dat ik naar de rivier moest om water te halen kon ik maar
een halve emmer water dragen. Mijn schouders begonnen op te zwellen door het gewicht. Ik moest
steeds denken dat ik met mijn gezwollen schouders weer het water moest dragen. Zonder sterk
doorzettingsvermogen, zou ik de pijn niet hebben kunnen overwinnen. Maar na een week kon ik het
water steeds beter dragen, wat heel fijn was.
In het voorjaar moesten we rijstplanten dragen met een pikulan op een rode modderige helling. Er
was bijna geen onkruid om op te stappen. Een keer ben ik uitgegleden maar ik stond direct weer op
en ging verder naar de heuvel Daping, 1 kilometer verderop. Als het regende, was ik doodsbang om
deze heuvel te zien! Tot nu toe zit deze modderige heuvel nog steeds diep in mijn gedachten, en ze
wil maar niet weg.

In de herfst was het zeer vermoeiend om anderhalve maand lang elke ​​dag voorovergebogen te staan
om rijst te oogsten. Na de oogst brachten we die natte rijst met een pikulan naar het dorp. Nadat de
rijst was gedroogd, moesten we ongeveer 15 duizend kilo naar Linfang brengen om ‘aan het land’ te
leveren, een soort belasting. De rest van de oogst mochten de boeren zelf verdelen. In de jaren ’90
was dat niet meer nodig en kregen de boeren juist geld van de overheid als steun.
Iedereen moest met een pikulan ongeveer 50-60 kilo graan dragen naar Linfang, 2,5 km verderop.
Dat was voor ons kinderen die uit de grote steden kwamen heel zwaar. Het was echt een zware
periode tijd voor ons.

De invloed van deze periode op mijn verdere leven
Ik heb in mijn leven maar vier en een half jaar op een formele Chinese school gezeten. Als gevolg van
de Culturele Revolutie en de Beweging voor Opgeleide Jongeren ben ik ‘naar de landbouw’ gestuurd.
Mijn opleidingsniveau was daarom erg laag. In september 1971 zorgde de regering dat wij opgeleide
jongeren weer terug naar de steden mochten om te werken. Ik kreeg werk in een grote glasfabriek in
Xiamen. Voor dit nieuw werk werd ik eerst naar Shanghai gestuurd om te leren hoe ik met de
machines moest omgaan. Het was erg leuk in Shanghai, ik heb veel geleerd en veel gezien.
Na de Culturele Revolutie konden kinderen van docenten en werknemers aan de Xiamen University
gaan werken als hun ouders met pensioen gingen. Omdat mijn vader en moeder ervan verdacht
waren spionnen te zijn, mochten hun kinderen pas bij de Universiteit werken toen ze in 1976 werden
gerehabiliteerd.

Ik werd in juni 1985 van de glasfabriek naar de Xiamen Universiteit overgeplaatst en ben gaan
werken bij de Overseas Chinese Federation van Universiteit van Xiamen. Ik werkte graag maar ik
studeerde daarnaast ook boekhoud- en managementkunde. Ik behaalde de titel van senior
technicus. Mijn boekhoudwerk is talloze keren gecontroleerd door de overheid en de Universiteit en
is goedgekeurd en geprezen. Ik ben in 2000 met pensioen gegaan.

Na mijn pensioen ben ik als vrijwilliger gaan werken bij de Federatie van Overseas Chinese in Siming
District en Binhai Street. Ik help de afstammelingen van Chinezen uit Indonesië die over de hele
wereld verspreid zijn hun roots te vinden. Dit is niet eenvoudig. Je moet goed op de hoogte zijn van
de geschiedenis van overzeese Chinezen, de geschiedenis van de Qing-dynastie, traditionele Chinese
cultuur, de gebruiken en de geografie. En je moet verschillende talen spreken: Nederlands,
Indonesisch, Chinees, Hokkian en oud Chinees. Ik heb meer dan 80 stamdorpen kunnen vinden.
Omdat ik in verschillende talen met families kan communiceren, heeft dit de relatie tussen het moederland en hen verdiept. Veel Chinezen doneren graag materiaal aan het Overseas Chinese
Museum Xiamen om de leemten in het historische materiaal van mijn land op te vullen.

In de jaren ‘80, kregen de boeren thuis al waterleiding, koelkasten en TV. Grote wegen werden in
deze jaren door het hele land aangelegd. Het dorp werd hoe langer hoe rijker. Ik ben een paar keren
speciaal in mijn oude dorp een kijkje gaan nemen, en ik verwonderde me dat in zo’n arm dorp in zo’n
korte tijd de levensstandaard zo vlug omhoog was gegaan.

Terugkijkend op mijn leven, heb ik door dat leven op het land veel doorzettingsvermogen gekregen.
Ik ben niet bang voor ontberingen, vermoeidheid of tegenslagen. Ik begrijp het dorp en de boeren en
begrijp de moeilijkheden van het vinden van een stamdorp van 200-300 jaren geleden.

Slotopmerkingen
Als een goed opgeleide jongere in China heb ik geen spijt van mijn leven en deze opgeleide
jeugdgeest. De opgeleide jeugd zal voor altijd blijven bestaan. We hebben persoonlijk ons ​​arme
moederland met onze handen opgebouwd. We zijn de meest ijverige opgeleide jeugd ter wereld.

Chen Youli (Kuk), Xiamen

Mijn naam is Chen Youli (陈有理) maar mensen kennen mij als Kuk. Mijn voorouders zijn lang geleden uit China naar Indonesië geëmigreerd. De familie was al meer dan 5 generaties in Indonesië toen ik werd geboren. Ik ben geboren in 1950 in Surabaya. Bij mijn geboorte kreeg ik de naam Tan Joe Li. Mijn ouders zijn ook in Indonesië geboren. Mijn vader, Tan Tjing Wie (陈曾唯) in 1912. Mijn moeder, Tan An Nie (陈安尼) in 1917. Zij is ook bekend als Anny Tan.

Mijn beide ouders studeerden voor de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Mijn moeder studeerde wiskunde in Utrecht, mijn vader economie in Rotterdam. Mijn vader was in de jaren dertig heel actief in de Chinese studentenvereniging Chung Hwa Hui Nederland. Hij zat in de jaren 1937-1939 in het bestuur en behoorde tot de linkervleugel. Mijn ouders hebben elkaar leren kennen in de Chung Hwa Hui. Ik ben dus geboren in een intellectuele familie.

In 1939 zijn ze teruggegaan naar Indonesië en daar getrouwd. In januari 1961 zijn mijn ouders met mij, mijn broer en jongere zusje uit Indonesië vertrokken naar Xiamen in de provincie Fujian in China. Mijn vader is in 1994 overleden, mijn moeder in 2007. Ik woon nog steeds in Xiamen. Ik werk nu voor de Overseas Chinese die op zoek zijn naar hun ‘roots’ in China.

De volgende vier verhalen gaan over de verschillende periodes in het leven van mijn ouders en van mij. Lees hier het eerste verhaal.

Het gevoel van mijn ouders voor China

Mijn ouders zijn in 1939 uit Nederland teruggekeerd naar Indonesië. Het land maakte de jaren daarna een roerige tijd door. De Japanse bezetting en de beginjaren van de Republiek waren een periode van oorlog en geweld.  De situatie werd in de jaren na de Soevereiniteitsoverdracht in 1949 steeds lastiger voor de Chinezen.

Mijn ouders spraken geen Chinees meer maar zij wilden wel dat hun drie kinderen Chinees leerden, naast het Indonesisch en het Nederlands. Wij zaten als kind op een Nederlandse school. De Indonesische overheid wilde dat het Nederlands onderwijs zou verdwijnen en onze ouders voelden zich daardoor steeds meer in het nauw gedreven. Toen ook in 1957 alle Nederlanders het land uit moesten en ook er steeds meer anti-Chinese maatregelen kwamen, ontstond het idee bij mijn ouders om Indonesië te verlaten en naar China terug te gaan. 

Ik herinner mij dat ik als kind naar mijn vader en moeder luisterde die het verhaal vertelden over de Lange Mars:

Het rode leger moest per dag 50 km lopen, en om de drie dagen moesten ze vechten. Om de 300 meter sneuvelde een dappere soldaat. De Lange Mars ging door 15 provincies. Ze moesten over 20 hoge bergen klimmen die het hele jaar door besneeuwd waren, vijf bergen waren de hoogste bergen van de wereld. Het Rode Leger moest 30 rivieren oversteken, het water stroomde griezelig hard. Ze moesten ook nog door het hoogste moeras lopen dat er boven de zeespiegel bestaat. 30 duizend soldaten moesten het opnemen tegen meer dan 100 duizend vijanden en moesten de Dadu rivier oversteken. Vliegtuigen bombardeerden het Rode Leger. Vanaf de overkant van de rivier werd het Rode leger beschoten met kanonnen. Toch is het zo gelukt om de Volksrepubliek China te stichten. Door de Lange mars heeft de Communistische Partij China de weg kunnen vinden naar de Bevrijding van China. Dat is een geweldig wonder in de geschiedenis van de mensheid.

Door deze heldhaftige verhalen hadden mijn ouders groot respect voor de communisten. Ze zagen een prachtige toekomst voor China. Daarom wilden ze terug naar China gaan.

Ik heb een geschiedenisboek gekocht over de Lange Mars met de Engelse titel ‘Misery and Glory’.  De schrijver Jin Yinan zegt hierin: ‘Als je deze geschiedenis goed begrijpt, begrijp je het huidige China en de toekomst van China.’

In 1960 deed premier van China Zhou Enlai een oproep: ‘Intellectuelen, doe mee aan de opbouw voor nieuw China!’. Toen namen mijn ouders het besluit om terug te gaan naar China. In 1961 vertrokken we naar Xiamen. We verruilden ons relatief luxeleven in Indonesië voor een leven in China waar op dat moment al drie jaar een hongersnood aan de gang was.

Wij werden door Zhong Qiao Wei (het Bestuur van China voor Overseas Chinese) in de provincie Fujian geplaatst, de provincie van waaruit onze verre voorouders waren vertrokken. Bij aankomst werden wij heel hartelijk ontvangen door de Overseas Chinese vereniging van China en van Xiamen. Zij hebben ons toen ook erg goed geholpen.

Het leven in Xiamen was niet makkelijk. Alles was op de bon en wij hadden geen wasmachine, geen koelkast, geen piano en geen auto meer zoals we in Indonesië hadden gehad.

Het was zeker ook heel moeilijk voor mijn vader en moeder om ons groot te brengen. Het is ongelooflijk dat ze hebben kunnen wennen aan het leven hier in China. Ze bleven altijd vrolijk. En daarom heb ik groot respect voor mijn ouders. 

Tijdens de Culturele Revolutie en vooral door die foto’s van de Chung Hwa Hui werden mijn ouders ervan verdacht nationale spionnen te zijn. Ze hebben het psychisch toen heel zwaar gehad. Toch zijn ze in China blijven wonen. Onze familie en vrienden in het buitenland konden dit niet begrijpen.

Mijn ouders werkten allebei, maar naast hun werk hadden ze ook nog tijd om met professor Huang Wenying een boek te schrijven over de Chinezen in Jakarta tijdens de koloniale tijd. Dit boek is teruggevonden door The Center for Southeast Asian Studies van de Universiteit van Xiamen.  Het is een belangrijk boek en is in 2020 gepubliceerd. Het is jammer dat mijn vader en moeder dit niet hebben kunnen meemaken. 

Tegen het einde van haar leven dacht mijn moeder na over haar leven en over de keuzes die zij had gemaakt. 

Zij besloot om na haar dood haar lichaam ter beschikking van de wetenschap te willen stellen. In 2002, ze was toen 85 jaar, is zij naar de notaris gegaan om vast te laten leggen dat haar lichaam aan de Medische Faculteit zou worden geschonken. Zij was de eerste persoon in Xiamen die dat ooit had gedaan. 

Mijn moeder vertelde mij dat ze nooit spijt heeft gehad van de weg die ze hadden gekozen. De moeilijke tijd in de Culturele Revolutie was ‘nasip’ (pech) en het had niets te maken met haar gevoel over de terugkeer naar China. In het Chinees is daar een uitdrukking voor: het hart om terug te keren naar China mag niet door de culturele revolutie betaald worden.

Mijn ouders hadden veel verwachtingen voor de toekomst van China en vestigden hun hoop op de Communistische Partij. Ze hebben een prachtig leven gehad in China. Ze hebben heel veel voor hun land kunnen doen en waren heel blij en trots! Hun gevoel voor China zal voor ons en hun nakomelingen altijd een inspiratiebron blijven.

Wij hebben de geweldige ontwikkeling van de stad Xiamen zelf kunnen meemaken.  Heel China is goed vooruitgegaan. China begon als een heel arm land en is nu een sterker en rijker land geworden. En het zal steeds beter gaan. De Communistische Partij van China wordt 100 jaar. We mogen niet vergeten dat de partij aan de wieg van het huidige China stond.

Ik hoop in de laatste jaren van mijn leven net zo veel voor China te kunnen doen als wat mijn vader en moeder voor China hebben gedaan. Mijn huidige werk dat ik samen met de Vereniging Overseas Chinese doe, is de afstammelingen van Indonesische Chinezen helpen om hun stamdorp te kunnen vinden, en hun naar hun stamdorp brengen.  

Chen Youli (Kuk), Xiamen 

Het levensverhaal van Tan An Nie is opgeschreven door Leonard Blussé in het boek ‘Retour Amoy. Anny Tan een vrouwenleven in Indonesië, Nederland en China. Uitgeverij Balans (2000).

Mijn naam is Chen Youli (陈有理) maar mensen kennen mij als Kuk. Mijn voorouders zijn lang geleden uit China naar Indonesië geëmigreerd. De familie was al meer dan 5 generaties in Indonesië toen ik werd geboren. Ik ben geboren in 1950 in Surabaya. Bij mijn geboorte kreeg ik de naam Tan Joe Li. Mijn ouders zijn ook in Indonesië geboren. Mijn vader, Tan Tjing Wie (陈曾唯) in 1912. Mijn moeder, Tan An Nie (陈安尼) in 1917. Zij is ook bekend als Anny Tan.

Mijn beide ouders studeerden voor de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Mijn moeder studeerde wiskunde in Utrecht, mijn vader economie in Rotterdam. Mijn vader was in de jaren dertig heel actief in de Chinese studentenvereniging Chung Hwa Hui Nederland. Hij zat in de jaren 1937-1939 in het bestuur en behoorde tot de linkervleugel. Mijn ouders hebben elkaar leren kennen in de Chung Hwa Hui. Ik ben dus geboren in een intellectuele familie.

In 1939 zijn ze teruggegaan naar Indonesië en daar getrouwd. In januari 1961 zijn mijn ouders met mij, mijn broer en jongere zusje uit Indonesië vertrokken naar Xiamen in de provincie Fujian in China. Mijn vader is in 1994 overleden, mijn moeder in 2007. Ik woon nog steeds in Xiamen. Ik werk nu voor de Overseas Chinese die op zoek zijn naar hun ‘roots’ in China.

De volgende vier verhalen gaan over de verschillende periodes in het leven van mijn ouders en van mij.

De hulpactie ten bate van de Noodlijdende Bevolking van China (1938)

Mijn ouders waren net als de meeste Chinese studenten in Nederland voor de oorlog lid van de Chinese studentenvereniging Chung Hwa Hui Nederland. In 1938 besloot Chung Hwa Hui Nederland om mee te doen aan ‘de hulpactie ten bate van de Noodlijdende Bevolking van China’. China was in oorlog met Japan en er waren zeer veel burgerslachtoffers. De Chung Hwa Hui stond niet bekend om haar politieke stellingname maar in dit geval wilde de vereniging wel meedoen aan deze actie die door enkele studenten was gestart.

Een van de activiteiten was een culturele voorstelling om geld op te halen. Mijn ouders waren heel actief in het organiseren van de voorstelling. Mijn vader ging onder andere met de Chinese zeelui overleggen over de voorstelling. Mijn beide ouders deden ook zelf mee aan een toneelstuk. De voorstelling ging langs verschillende steden: Utrecht, Amsterdam, Rotterdam en Delft. 

De voorstellingen werden in maart 1938 gehouden en bestonden onder andere uit een toneelstuk over een Chinese bruiloft en een toneelstuk met Chinese zeemannen (uit China) die in Rotterdam woonden. Verder werd er op Katendrecht in Rotterdam muziek gemaakt door Chinese zeemannen en van de Rotterdamse burgemeester mocht er door de hele stad gecollecteerd worden. De studenten kregen gratis brood van de bakkers in Rotterdam en ‘s avond mochten ze allemaal ook gratis eten in Chinese restaurants op Katendrecht. In Utrecht zorgde de rector magnificus van de Universiteit ervoor dat zij in de meest luxe schouwburg mochten spelen. Daar waren de kaarten het duurst en ze konden daarom in Utrecht veel geld ophalen.  Mijn moeder werd in het kader van de hulpactie gevraagd om te lunchen met de directeur van de Bijenkorf.

Mijn moeder heeft mij verteld dat ze om 6 uur in de middag uit Utrecht naar Rotterdam vertrokken. Daar gingen ze eerst nog oefenen voor het toneelstuk. Na het avondeten bij een Chinees restaurant op Katendrecht was er de voorstelling. Om 11 uur ‘s avonds waren ze klaar maar ze gingen nog verder ‘babbelen’ met de Chinese zeemannen over de ervaringen op het toneel. Om 12 uur ‘s nachts namen ze de laatste trein terug naar Utrecht. Een Hollandse vriend, Hans Schutte, heeft mijn moeder met de fiets afgehaald en haar naar een Chinese student gebracht om een typemachine te lenen. Zij heeft toen ’s nachts nog een verslag over de hulpactie geschreven. Het verslag ging met de eerste post mee voor de krant. Het was 4 uur in de ochtend toen mijn moeder klaar was met haar werk. Toen pas kon ze gaan slapen. 

Mijn vader speelde in het toneelstuk de schoonvader van de bruidegom. Bij een traditioneel Chinees huwelijk moet de schoonvader een rode enveloppe met geld op het dienblad leggen waar de theekopjes op staan. Mijn moeder serveerde een kopje thee voor de bruidegom.  Mijn vader was een grappenmaker. Bij de tweede voorstelling in Rotterdam legde hij geen enveloppe op het dienblad maar een fopspeen. Het publiek kon dit niet zien maar de medespelers wel en ze moesten hun lachen inhouden tot na de voorstelling. 

De foto’s die van de verschillende voorstellingen zijn gemaakt, hebben mijn ouders altijd goed bewaard. Ze werden mee teruggenomen naar Indonesië en later weer meegenomen naar China. Ze konden in 1938 niet bevroeden dat deze foto’s tientallen jaren later nog een rol zouden gaan spelen in hun leven.

Culturele Revolutie

De Culturele Revolutie in China, die in 1966 begon, was voor mijn ouders een moeilijke tijd. Zij werden door de Rode Gardisten als ‘verdacht’ aangemerkt omdat ze uit Indonesië kwamen en in Nederland hadden gestudeerd. Er werden bij ons thuis huiszoekingen gedaan waarbij de foto’s van de toneeluitvoeringen uit 1938 werden gevonden. Op een van de foto’s is de vlag van de Kuomintang (nationalisten) te zien. Het geld dat in 1938 bij de hulpactie was ingezameld, werd via de Chinese ambassade, overgemaakt. De ambassade vertegenwoordigde de Kuomintang regering. Mijn ouders werden daardoor, zoveel jaren later, verdacht van steun aan de vijand, de Kuomintang. De cirkels en de kruizen op foto 1 en 2 zijn getekend door de Rode Gardisten.

Chen Youli (Kuk), Xiamen 

Het levensverhaal van Tan An Nie is opgeschreven door Leonard Blussé in het boek ‘Retour Amoy. Anny Tan een vrouwenleven in Indonesië, Nederland en China. Uitgeverij Balans (2000).

Fragment van de foto. Volledige foto is onderaan te vinden.

Op deze foto ben ik (rechtsonder) zes jaar oud en strooimeisje bij het huwelijk van mijn tante in Semarang. Tante Lhin is het jongste zusje van mijn moeder. Lang heb ik als vanzelfsprekend aangenomen dat de foto werd genomen na de Japanse bezetting. Pas kortgeleden hoorde ik tot mijn verrassing van Mayke, de dochter van tante Lhin dat het huwelijk plaats had gevonden op 10 mei 1945, drie maanden vóór de capitulatie van Japan. Steeds heb ik de Japanse bezetting die ik als klein kind meemaakte geassocieerd met oorlogsactiviteiten en daar viel een bruiloft niet onder. Nu realiseer ik mij dat in oorlogstijd voor velen het gewone leven zo goed en zo kwaad als het ging moest doorgaan, en dat huwelijken dan ook werden gesloten.

Tijdens de Japanse bezetting had ons gezin onze woonplaats Cheribon met achterlating van woonhuis en fabrieken moeten verlaten. Wij brachten de oorlogsjaren in Semarang door, waar wij in de Chinese wijk woonden. Semarang, een grotere stad was veiliger en waarschijnlijk een voor de hand liggende keuze omdat mijn grootouders van moeders kant daar woonden. Pas na de Japanse bezetting kreeg mijn vader de twee geconfisqueerde fabrieken terug, niet het woonhuis. Dat werd door het Indonesische leger gebruikt.

Mijn grootouders hadden in die bezettingsjaren nog twee dochters thuis, de jongere zusjes van mijn moeder, tante Giam en tante Lhin, die nog niet getrouwd waren. Regelmatig kwamen Japanse legerofficieren langs en uit vrees dat bij deze onverwachte bezoeken de twee meisjes in beeld kwamen, moesten zij zich dan snel verstoppen. Het huis van mijn grootouders grensde met een muur met tussendeur aan het huis van de buren die een melkerij hadden. Aan de andere kant van de muur was de stal met de melkkoeien en de twee meisjes moesten op zulke momenten snel door de tussendeur naar de buren en zich daar tussen de koeien verbergen totdat de kust weer veilig was. Hoe lang de oorlog nog zou duren wist niemand, maar mijn grootouders maakten zich grote zorgen over hun twee nog ongetrouwde dochters. De situatie kon alleen worden opgelost als beide meisjes trouwden. Gelukkig bleken er voldoende geschikte huwelijkskandidaten te zijn, maar twee huwelijken binnen hetzelfde jaar kon volgens de tradities niet, daar rustte geen zegen op.  Het oudere zusje tante Giam trouwde op 21 december 1944 en tante Lhin volgde op 10 mei 1945. Mijn toevallige aanwezigheid in Semarang maakte mij geschikt om als strooimeisje, lopend voor het bruidspaar bloemblaadjes te strooien bij het huwelijk van tante Lhin. Voor de familie moet het een feestelijke dag zijn geweest, mijn debuut als strooimeisje was, zoals ik het mij herinner, een verwarrende ervaring. Het zou de eerste en laatste keer zijn.

Met dank aan Mayke Soeselonadi.

Patricia Tjiook-Liem

13 oktober 2021

Het onverwachte terug vinden in het stadsarchief van de Gemeente Amsterdam van deze foto van ons restaurant ‘Hok-Kie’ aan het Singel 498, bracht mij in één klap terug in de vijftiger-zestiger jaren van de 20ste eeuw. De foto toont ‘Chinees Indisch Café Restaurant Hok-Kie’ ingeklemd tussen twee grachtenpanden in Amsterdam.

 In mijn studentenjaren speelde het restaurant een grote rol in het leven van onze familie. In 1956 besloten mijn ouders als laatste van ons gezin met hun twee jongste kinderen naar Nederland te vertrekken om zich hier permanent te vestigen. Met zes studerende kinderen en één nog op school was het voor mijn ouders een hele opgave om in het levensonderhoud van de familie en in de studiekosten te voorzien. Het betalingsverkeer tussen Nederland en Indonesië was vanwege de politieke situatie gestremd en het was niet mogelijk voldoende middelen naar Nederland over te maken. Mijn vader stelde voor een eethuisje te beginnen om het gezin financieel op de been te houden. De hele familie zou wel moeten meewerken om de zaak te runnen.

In Amsterdam stond het pand Singel 498 bij de bloemenmarkt te huur. De locatie bleek uitstekend geschikt te zijn voor een Horeca-bedrijf, maar wij hadden een probleem. Er was niet voldoende werkkapitaal. Gelukkig konden wij een lening krijgen van de ‘Oranjeboom’ bierbrouwerij en daarmee werd een eethuisje opgezet. Het kreeg de naam ‘Hok-Kie’ hetgeen ‘geluk’ betekent. 

In de jaren vijftig waren Chinese restaurants voornamelijk in handen van Chinezen uit het vasteland van China. Ze  hadden min of meer hetzelfde menu, aangepast aan de Hollandse smaak. Het ‘ Hok-Kie’ menu daarentegen bestond  uit gerechten uit de Chinees-Indonesische keuken. Mijn moeder kon heel goed koken, zij was de spil en werd daarbij geholpen door vriendinnen en bekenden à f.2,50 per uur. De hele familie werkte mee, mijn zusje Evie zorgde bijvoorbeeld voor de voorraad en de dagelijkse boodschappen en sprong zo nodig bij in de keuken.  Wij hadden geen professionele kelners in dienst, wij werkten zelf in de bediening. Voor ons studenten kon de combinatie van studeren en werken in het restaurant zwaar zijn. Wij wisselden het studeren in de nabijgelegen UB af met ‘kelneren’ of gingen na een dag colleges en ‘lab’ direct in Hok-Kie aan de slag.  Vaak werkten ook studiegenoten in het restaurant om als kelner een zakcentje bij te verdienen. Menig student uit die tijd zal zich stellig hun tijd als kelner bij Hok-Kie herinneren.

In het begin werd Hok-Kie voornamelijk bezocht door personen uit de Chinese gemeenschap uit Indonesië die ‘nostalgisch’ kwamen eten. Na enige tijd kwamen er meer Nederlandse klanten. Ook Chinese studenten uit Indonesië kwamen weleens eten. Voor velen van hen viel echter het normale menu als dagelijkse maaltijd vanwege de normale prijzen buiten hun budget. Om hieraan tegemoet te komen brachten wij tussen zes en acht uur ’s avonds een studentenmaaltijd, de ‘studentenpot’ tegen een studentenprijs (f. 1,25). De studentenpot van Hok-Kie –  één portie vlees met naar believen rijst en groenten met de smaak van thuis  – werd al spoedig een begrip.  De aparte ruimte, speciaal bestemd voor de ‘studentenpot’ werd daardoor ook een sociale ontmoetingsplaats voor studenten.

Omstreeks 1962 waren de meesten van ons  – met de hulp van Hok-Kie  – afgestudeerd of zelfstandig. Wij konden in ons eigen levensonderhoud voorzien. Mijn vader heeft dat niet mee kunnen maken, hij overleed in 1958. Mijn broer Frans heeft nog enkele jaren samen met mijn moeder Hok-Kie voortgezet tot het te zwaar werd. In 1965 is Hok-Kie opgeheven. Frans ging verder met de productie van Indonesische snacks, waar hij al een tijdje mee bezig was en waarbij mijn moeder hem hielp met de receptuur. Zij legden de basis voor het huidige bedrijf GO-TAN. 

Hans Go.